Düşsel Doğu’dan Gerçekçi Doğu’ya

RESİMDE ORYANTALİZM

17. ve 18. yüzyılda Avrupa’dan yolculuk, zor ve masraflı olduğundan Doğu’ya az sayıda sanatçı gelebiliyor, gelenlerin çoğu da çevreyi tanımadan, anlatılanlarla yetindikleri düşsel “Doğu kompozisyonları” çalışıyorlardı. 1800’lerden sonra ulaşım araçlarının her geçen gün biraz daha gelişmesi ile bir zamanlar en çok İtalya ve Yunanistan’a gidebilen sanatçılar, gizemli Doğu’yu resmetmek üzere, kara ve deniz, daha sonra da demiryolu ile Doğu’nun kapısı olarak görülen İstanbul’a, oradan Anadolu’ya, Suriye’ye, Mısır’a ulaşırlarken, bazıları da Fransa ve İspanya üzerinden gemi ile Fas’a, Cezayir’e, Tunus’a gitmeye başladılar.

Resimde “Oryantalizm”, Amerikali araştırmacı ve yazar Lynn Thornton’a göre gerçekte ne bir akım, ne de bir tarz, yada bir üslup olarak tanımlanabilir. Profesör Zeynep İnankur’da bu görüşe katılıyor ve “Oryantalist” resimlerin üslupten çok konu yönünden yakınlık gösterdiklerini, değişik üsluplarda çalışmış birçok batılı sanatçının benzer konulara eğilerek harem, hamam, gündelik yaşam ve mimarlık ağırlıklı kent görünümleri üzerinde odaklandıklarını söylüyor.

İtalyan sanat eleştirmeni Profesör Rossana Bossaglia konuya ayrı bir yorum getirerek “Her (oryantalist) eserin gerçekleştirildiği dönemde etkin olan sanatsal akımdan etkilendiğini söyleyemeyiz. Oryantalizm ayakta durabilmek için zevk ve üslup değişikliklerini saf dışı bırakmıştır. Akım,incelenen zaman diliminin neredeyse tamamında sabit kalmış ve tutarlı devamlılık göstermiştir” açıklamasında bulunuyor.

Doğu ülkelerine sanatçı akımını hızlandıran sebeplerin başında, 1798-1799 Mısır Seferi, 18. yüzyılın sonunda “Egyptologie” araştırmalarına duyulan ilgi, 1821-1829 Yunan Kurtuluş Savaşı, 1930’da Fransızların Cezayir’e girmeleri, 1854-1855 Kırım Savaşı ve 1869’da Süveyş Kanalı’nın açılışı gibi olaylar bulunmaktadır. Bunlara, 19. yüzyılda Fransa ve İngiltere’nin müstemleke siyasetleri ile Osmanlı Devletini zayıflatma politikaları da eklenmelidir.

Bu dönemde sanatçılar gezgin-kaşif kimlikleri ile dolaştıkları Doğu’da, elçiliklerinin de desteğiyle yerel kültürü ve aile yapıları üzerine araştırmalar yaparken, üniversiteli sanatçılar da bilimsel çalışmalara katıldılar. Savaş muhabirliği görevi üstlenen ressamlar ise gerçek savaş kompozisyonları betimlediler. Bu sanatçılar İstanbul’dan başlayarak Suriye, Mısır, Kuzey Afrika ve Hindistan’a uzandılar.  1855 ve 1867 Paris Evrensel Sergileri’nde oryantalist çalışmalar yer alınca, Fransız ve İngilizler gibi, Alman, İtalyan, Avusturyalı, İspanyol ve Amerika’lı sanatçılar resmettikleri konuların cazibesine kapıldılar.

Fransız yazar Théophile Gautier, bu akını “Mavi hastalığı” ve “Azur nostaljisi” olarak tanımlarken, Avusturyalı sanat eleştirmeni  Martina Haja, “Oryantalist konulu tablolar, düşlerde yaratılan hayali Doğu ile ussal gerçekçilik arasında saat rakkası gibi gidip geliyorlar; salınım noktasında duranlar ise oryantalist eserleri çekici kılmakla kalmıyor, aynı zamanda da bir tartışma alanı yaratıyorlar” diyordu.

1850 ÖNCESİ SANATÇILAR

Jean-Baptiste Leprince’in (1734-1781) “Sultan’la Tanışma” isimli tablosu her ne kadar turquerie dönemi bir çalışma olsada  konunun gerçekçiliği dikkate alınarak sergide en erken dönem enteryör eser konumunda.  “Turquerie” (Türköri) sözcüğü,” Batı dekoruna Doğu dekorunun katılması” ya da “Avrupa’da Türk tarzına özenmeden doğan, İstanbul  ve saray kökenli moda” olarak tanımlanabilir. François Boucher’nin atölyesinde çalışan Leprince uzun sure Rusya’da oturdu, Karadeniz sahillerimizi gezdi ve 1764’ün sonunda yapmış olduğu desen, çini mürekkep eskiz ve gravürlerle ülkesine geri döndü.

1776’da İngiltere Konsolosu Sir Albert Ainslie ile İstanbul’a gelen Luigi Mayer (1755-1803), burada belgesel nitelikli resimler üzerinde çalışmıştı. İstanbul’dan sonra Balkanlar, Yunanistan, Suriye, Mısır, Filistin ve Kuzey Afrika’yı gezerek  bu yolculuklardan çok sayıda suluboya resimle dönmü. Tarihi yerler, değişik mimari yapılar, deniz temalı ve köy yaşamını canlandıran resimlere imza atarak, çalışmalarının bir bölümünden gravürler, 1801-1810 yılları arasında da taşbaskılar yapıldı. Sergide Ainslie ailesinin satışa koyduğu partiden “İstanbul Yakınlarında Istesso (Küçükçekmece ?) köyü girişinde Küçük Köprü” ve bugünkü adı Kırklareli olan “Kırk Kilise’nin bir Kısmının Çevreden Görüntüsü” adlı eserler yer almaktadır.

Kopenhag kraliyet akademisinde W. Eckersberg ve A. Lorentzen adlı hocaların yanında resim eğitim gören Danimarkalı Christian Martinus Wesseltoft  Roerbye (1803-1848) ülkemizde, İstanbul’da resmetmeye başladığı ve 1837 yılında Kopenhag’da tamamladığı başyapıtı “Tophane’de Kılıç Ali Paşa Cami Önünde Arzuhalci” tablosu ile tanınmaktadır.  1834 yılında Paris’e bir yolculuk yapan sanatçı orada Théodore Géricault, Eugene Delacroix ve Horace Vernet gibi romantik okulunun üstatları ile tanışma imkanı buldu. Daha sonra Thorvaldsens Müzesini inşa eden İsveç’li mimar Gottlieb Bindesboell ile Aralık 1836- Şubat 1837 tarihleri arasında Atina, İzmir ve İstanbul’a kısa bir yolculak yapan sanatçı ülkemizde çalışma imkanı buldu.  1838 yılında Kopenhag akademi üyesi olan Roerbye,

1845 ve 1846 tarihli İstanbul konulu eserleri olduğundan Türkiye’ye ikinci bir seyahatı olduğu anlaşılmaktadır.  Sergide sanatçı “Tophane Nusretiye Camii” adlı eseri ile temsil edilmektedir.

19. yüzyılın erken dönem ressamlarından, Alman asıllı Fransız ressam Henri Guillaume Schlesinger (1814- 1893) Viyana akademisinde okudu daha sonra eğitimine Paris’te devam etti . 1840-1889 yılları arasında “Salon de Paris” ile “Salon des Artistes Français”ye katıldı ve salonların üyesi oldu . Daha sonra  “Chevalier  de la Légion d’Honneur”  ünvanı  ile taltif edildi. 1837 yılında Padişah II. Mahmud’un portresini  tamamladı. İki yıl sonra sanatçı, bu defa   II. Mahmud’u  yeni üniformasında bir terasta, ikinci portresini gerçekleştirdi. Hareket halinde olan piyade ve süvari birliği ile Sarayburnu ve şehrin bir bölümünün silueti  tablonun fonunu oluşturdu.  Eser bugün Versailles Müzesi koleksiyonundadır ve bazı  kaynaklara göre zamanında Paris’teki Türk elçisi tarafından, sarayında müze oluşturan,  Kral Louis-Philippe’e armağan edilmişti. Sergide sanatçının “Çubuk İçen Türk Kadını”  ve “Kızlarağası” adlı iki önemli  kompozisyon yer almaktadır.

 Schlesinger ile aynı yıl doğan Fransız sanatçı,  Charles Théodore Frére (1814-1888), Léon Cogniet ve Camille Roqueplan adlı sanatçıların yanında resim eğitimi gördü. Doğu’ya ilk yolculuğu 1837’de Cezayir’e oldu ve ilk sergilediği  oryantalist tablo 1839 tarihli Paris salonunda yer aldı. Deniz yolu ile Malta, Yunanistan ve İzmir’e uğradıktan sonra İstanbul’da bir buçuk yıl konaklayan Frére Boğaz ve İstanbul konulu nadir eserlere imzasını attı ve “Salacak’tan Kızkulesi” adlı büyük boy kompozisyonu ilk defa sergileniyor.  Daha sonra, Mısır’da bulunduğu dönemde Hidiv tarafından kendisine “Bey” ünvanı veriliyor ve oryantalist literatürüne adı “Frére Bey” olarak girdi.

Alexandre Gabriel DECAMPS (1803-1860)’nun biyografisi katalogda ayrı bir makale halinde yer almaktadır.

DENİZ RESSAMLARI

Sergide eserleri olan sanatçılar arasında Auguste Étienne François Mayer (1805- 1890), Daniel Hermann Anton Melbye (1818-1875), Louis-Amable Crapelet (1822-1867), Michael Zeno Diemer

( 1867-1939) ve Frederick R. Fitzgerald’ı deniz ressamları olarak tanımlayabiliriz.

Bu sanatçılardan Auguste Étienne François Mayer (1805- 1890) 1805 yılında Brest’te doğdu, sanat yaşamı boyunca deniz ve manzara teması üzerine yoğunlaştı. Genellikle guaşla çalışmayı tercih eden sanatçı, deniz ressamı olarak tanındı. Fransız donanmasına çizim eğitimi de veren Mayer, desinatörlüğü ilede tanınmıştır. Hollanda, İsveç ve Norveç gibi ülkelere keşif gezilerine katılan sanatçı karşılaştığı doğa görünümlerini eserlerine yansıttı. Kuzey Buz Denizi’den etkilenip buzulları sıkça resmetmişti. Yakın Doğu, Anadolu ve İstanbul’a da seyahatler gerçekleştiren sanatçı, karşılaştığı değişik coğrafyaları, kendine özgü üslubuyla tuvallerine aktardı. İstanbul’da bulunduğu sürede en çok Galata ve Boğaz’ın değişik görünümlerini tuvallerine yansıtan eserleri büyük ilgi gördü. ”Boğaz’da Devinim” adlı tablosu sergiye giren sanatçı 1824 yılından 1869 yılına kadar Paris salonlarına katıldı ve 1836’da 3. derece madalya ile ödüllendirildi.  Fransız hükümeti tarafından 1839 yılında  “Légion d’Honneur” nişanına layık görüldü, 1867 yılında da Officier derecesine yükseltildi..

1818 yılında Kopenhag’da dünyaya gelen Danimarkalı sanatçı, Daniel Hermann Anton Melbye (1818-1875) üç ressam kardeşin en ünlüsü idi ve deniz konulu resimleriyle tanındı. Kendisi esasen denizci olmak istiyordu, ancak miyop olduğundan, bu hevesinden vazgeçmek zorunda kaldı. 1838 yılında Kopenhag Akademisi’nde sanat eğitimine başlayan Melbye, burada ünlü ressam Eckersberg’in yanında eğitim gördü ve 1840 yılında ilk sergisini açtı. Kuzey Denizi, Baltık Denizi, Fas, Stokholm, İtalya ve İstanbul’a kapsamlı bir seyahat gerçekleştiren Melbye, 1853’te İstanbul’a Büyükelçilik müsteşarı sıfatıyla gönderildi, Sultan Abdülmecid’in isteği üzerine muhtelif İstanbul kompozisyonları resmetti. Sergideki “Boğaz’da Yelkenliler ve Sandallar” isimli eser, İstanbul’da diplomat olduğu dönemde  gerçekleştirdiği  hareketli  ve bol ışıklı çalışmalarından bir örnektir.

Manzara ve peyzaj ressamı olarakta tanınan Fransız sanatçı Louis-Amable Crapelet (1822-1867)  Corot, Durand-Brager ve Séchan’nun atölyelerinde guaş ve suluboya tekniğini çalıştı. 1852’de Kahire’ye gitti, aşağı ve yukarı Mısır’ı Nil boyu gezdikten sonra, 1854’de Fransa’ya dönüşünde, Anadolu, İstanbul, Yunanistan ve İtalya’yı gezdi. Türkiye’de bulunduğu dönemde özellikle Boğaz, Ayasofya ve Sultanahmet Cami konulu çalışmalar yaptı 1849 dan 1866’ya kadar Paris Salonları’na oryantalist ağırlıklı tablolarla katıldı. Sergide 1859 tarihli « Boğaz’da Sandallar » tablosu yer almaktadır.

19. yüzyılın sonlarında çalışan Peyzaj ve deniz ressamı ve 1909 yılında Münih’te kişisel bir sergi düzenleyen Alman sanatçı Michael Zeno Diemer’in ( 1867-1939) hem İstanbul ve İzmir açıklarından etkileyici sahil betimlemeleri bulunmaktadır. Boğaz peyzaj çalışmalarından biri sergide yer almaktadır.

Aynı dönemin ressamlarından İngiliz sanatçı Frederick R. Fitzgerald (1897-1938) çalışmalarını deniz teması üzerine yoğunlaştırdı ve sergiye Haliç’in girişinde gemi ve yelkenlilerin yer aldığı ve mavi dalgaların ön plana çıktığı 1909 tarihli bir tablo ile katılmaktadır.

İSTANBUL’DA  İZ  BIRAKAN SANATÇILAR

 İstanbul’da iz bırakan sanatçılar grubunu, Doğu’nun kapısı olarak bilinen İstanbul’a defalarca  uğrayan  yada burada uzun yıllar yaşayan,  isimleri anıldığı zaman İstanbul  ile  özleşdirilen , oryantalist sanatçı denildiği zaman akla ilk gelen  ressamlardır. Bu liste oldukça uzun olmasına karşın, sergide eserleri olan, on sanatçı ile sınırlandırıyoruz.

Ermeni bir ailenin çocuğu olarak 1817 yılında Kırım’ın Teodosia (Feodosia) kentinde doğan Konstantinoviç İvan Aivazovski (1817-1900) 1835 yılında, Çarın isteği üzerine, saraya deniz konulu tablolar yapması için Fransız deniz ressamı Philippe Tanneur’ün yardımcılığına atanması ile birbiri ardına dört Rus Çarına hizmet verdi ve Petersburg soylularıyla yakın dostluklar kurdu.  1844 yılında Petrograd Güzel Sanatlar Akademisine üye ve 1847’de profesör seçilen Aivazovsky, 1845 yılı sonunda, tanınmış bilim adamı ve Rus Coğrafya Derneğinin kurucusu amiral F. Lutke kumandasındaki gemiyle Ege kıyılarını dolaştı, Sakız, Patmos, Samos, Girit ve Rodos adalarına, Truva ve İstanbul’a ilk defa uğradı. 1857 yılında kardeşi başpiskopos Gabriel Aivazovsky ile birlikte onüç gün kalacağı İstanbul’a ikinci ziyaretinden bir yıl sonra yeniden İstanbul’a gelen ressam Sultan Abdülmecid’e bir tablosunu hediye etti ve eseri beğenen  Padişah kendisini dördüncü rütbeden  Nişân-ı Âli ile ödüllendirdi.  1874 yılında,  İstanbul’da iki ay kalan sanatçı, bu defa konuğu olduğu Dolmabahçe Sarayı mimarı Sarkis Balyan aracılığıyla Sultan Abdülaziz’e takdim edildi ve Sultan’dan aldığı otuzdan fazla resim siparişinin ancak altı tanesini İstanbul’da bitirebildi. Sultan Abdülaziz tarafından ikinci rütbeden Osmânî nişanıyla ödüllendirilen Aivazovsky, kalan resimleri 1875’te Teodosia’ya döndükten sonra tamamladı.  1890 yılında, İstanbul’a son gelişinde, II. Abdülhamid’in huzuruna kabul edilerek, kendisine hediye ettiği iki tabloyu beğenen padişah tarafından Mecidî  Nişanı ile onurlandırıldı ve padişahın bugün Berlin’de özel bir koleksiyonda yer alan portresini yaptı. 1900 yılında doğduğu kent Teodosia’da beyin kanaması sonucu  evindeki atölyesinde,  şövalesinin başında öldü.

1820 yılında ailesiyle birlikte Odessa’ya yerleşen Carlo Bossoli (1815-1884), bir antikacı ve kitapçının yanında çırak olarak çalışmaya başladı, burada gravür ve resim sanatına yöneldi. 1839 yılından itibaren İstanbul’a gelerek şehrin değişik açılardan görüntülerini betimledi. Türkiye’de bulunduğu süre içerisinde karakalem ve suluboya eskizler yapan sanatçının özellikle pastel çalışmaları renk, ışık ve perspektif açısından olağanüstü güzelliktedir.  Daha sonra Torino’ya yerleşen Bossoli, dönemin diğer İtalyan ressamı Alberto Pasini ile birlikte İtalyan oryantalist resminin öncüleri arasında anılmaktadır. Sergide “Gündüz Boğaz” ve “Akşam Boğaz” isimli bir çift pastelin yanısıra daha önce Dolmabahçe Sarayı’nda “Osmanlı Topraklarında İtalyan Oryantalistler” sergisinde yer alan, ve ünlü ressam Aivazowsky’nin konularını andıran “Karadeniz”de Fırtına” adlı yağlıboya tablo  yer almakta.

Ocak 2006 yılında Yapı Kredi  Kazım Taşkent Galerisinde kişisel sergisi açılan İtalya kökenli, Maltalı bir aileden gelen Kont  Beşinci Amadeo Preziosi (1816-1882) babasıyla yaşadığı sorunlardan dolayı Malta’dan ayrılarak, o yıllarda Maltalı ressamların İstanbul’daki başarılarının etkisiyle, Kasım 1842’de İstanbul’a geldi. Kırk yıl ayrılamayacağı İstanbul’a ayak bastığında ilk siparişini İngiliz Sefiri Robert Curson’dan aldı.  Burada kaldığı yıllarda, değişik mekanlarda, değişik meslek gruplarının yaşamlarını suluboya tekniği ile resimledi ve bu çalışmalarından albümler oluşturdu. Bu albümlerden birkaçı, Londra-Victoria ve Albert Müzesi Koleksiyonu’nda bulunmaktadır. 1858’de İstanbul’un günlük yaşamını konu alan, “Lemercier: Recollections of Eastern Life” adlı kitapta yirmi dokuz gravürü vardır. sanatçının atölyesi Beyoğlu Hamalbaşı no. 14’te idi; burasını özel bir dershane olarakta  kullanıyordu. Sanatçının “Eyüp Sultan Ziyareti”, “Göksu’da Kadınlar”, “Cami Önü”, “Haliç’ten Panorama”, “Kızkulesi” isimli suluboyalar olmak üzere, toplam sekiz eseri sergilenmektedir.

“Saray Kapısı” isimli bir suluboya çalışması sergilenen, İtalyan Oryantalistleri arasında en başarılı olanlardan Alberto Pasini(1826-1899) 1851 yılında gittiği Paris’de hocası olan Oryantalist ressam  Théodore Chassériau sayesinde Doğuyu tanır. Chassériau Kırım Savaşı döneminde özel bir misyonla İran Şahını ziyaret edecek olan  diplomat Nicolas-Prosper Bourée’ye özel ressamı olarak kendisinin yerine Pasini’yi  götürmesini önerince sanatçıya doğunun kapıları açılır.  1855 yılında İran’a giden Pasini, 1856’da ülkesine dönerken İstanbul’a da uğrar. 1866’da İstanbul’a Fransız elçisi olarak  tayin edilen Bourée’nin ısrarıyla 1867’de yine İstanbul’a gelen Pasini burada elli bir adet yağlı boya resim ve sayısız desen gerçekleştirmiştir. Saraydan aldığı askeri konulu resim siparişlerinin dışında sanatçı İstanbul’da kendi beğenileri doğrultusunda Oryantalist tablolar yapmayı sürdürmüştür. Pasini  kentin dar sokaklardaki satıcıları, zenaatkarları,öküzlerin çektiği arabaları, pazar yerlerini  resimlemiştir.  Renklerin ve gölge ışık karşıtlıklarının ustaca verildiği bu resimlerde mimari, özellikle de anıtsal camiler önemli bir rol oynar.  Bu yapılar gerçekçi bir biçimde betimlemiş, çevrelerine ve önlerine renkli ve hareketli figür toplulukları yerleştirilerek tablolara canlılık kazandırılmıştır.

 Marsilya’da Emile Loubon, Paris’te ise Troyon’dan ders alan Germain-Fabius Brest (1823-1900)  1851-1896 yılları arasında Paris’te birçok salonda eserlerini sergiledi. 1855 yılından itibaren, Loubon’nun teşviğiyle ilk Filistin’e daha sonra Anadolu ve dört yıl yaşadığı İstanbul’a gelen Brest’in İstanbul ve Anadolu konulu tabloları en çok aranılan eserler arasına girdi. 1868’de “Salon des Artistes Français”ye katıldı. Kahveler, sokak manzaraları, limanlar ve sahil kıyısı gibi günlük yaşamı anlatan konuları işleyen ressamın genelde yağlıboya, az sayıda suluboya ve desen çalışmaları vardır. Çok sayıda resmettiği Türk kahvelerinde keyif yaparak oturup dinlenen figürler bulunduğundan, Avrupa’lılar buna “keyf (kief) ortamı” diyordu. Trabzon ve Amasya konulu ilede tanınan Brest’in Fransa’da Bayonne, Besancon-Beziers, Cognac, Nantes ve Saintes müzelerinde eserleri bulunmaktadır. Sergide ”Şafak Vakti”, “Alacakaranlıkta”, “Haliç Kıyısında Sandallar”, “Sokak Kenarında Çardak”, “Boğaz’da Sandallar” gibi birbirinden renkli çalışmalar yer alıyor.

Venedik ve İstanbul ressamı Felix Ziem (1821-1911) 1856’dagelişinden kısa bir süre sonra İstanbul için “ Bu şehirde aradığım sıcaklığı buldum, göz okşayan pitoresk ve değişik renklerde, biçimlerde uyumluluğu keşfettim…” diyordu. İstanbul’dan sonra “Le Danube” vapuru ile  İzmir,

Rodos , İskenderun Beyrut’a gitti; Beyrut’tan karayolu ile Şam’a, daha sonra Mısır’a geçti. Ziem gezdiği yerleri ve insanları ayrıntılı bir şekilde resmetmek yerine, renk ve izlenim arayışı içindeydi. Tablolarındaki insan figürleri , biçim ve devinimden yoksundu; ancak bunları renklendirdiğinde değişik ve tamamlayıcı bir görüntü oluşturuyordu. Ziem’e göre, resmin göze ve ruha seslenişi ancak, kendi idealizminin realizm ile birleşmesinden doğmaktaydı. Paris’te ve bugün adını taşıyan Musée Ziem’in bulunduğu Martigues’de iki atölyesi  bulunansanatçının sergide günümüzde Küçüksu Çeşmesi olarak bilinen “Mihrişah Sultan Çeşmesi” ve “Boğazdan Görüntü” adlı  gök mavisi renklerin egemen olduğu tipik iki çalışması yer almaktadır.

Leonardo De Mango’nun (1843-1930) resme olan yeteneği çocuk yaşlarında ortaya çıktı.  Sanatçı, yirmi yaşına kadar kendi kendine resim çalışmış, ailesinin maddi olanakları elvermediği için de 1862 yılında burslu olarak Napoli Güzel Sanatlar Akademisi’ne gitmiştir. Öğrenimini tamamladıktan sonra, geziler yaparak sanat bilgi ve görgüsünü geliştirmek isteyen De Mango, dönemin modası uyarınca, özellikle Doğu ülkelerini tanımayı amaçlamıştır. Suriye, Mısır ve Trablus’a gitmiş, bir süre Beyrut’da yaşamış, kısa bir süre İtalya’ya döndükten sonra 1883 yılında İstanbul’a gelmiş ve buraya yerleşmiştir.  Onun bu kararında Edmondo De Amicis’in yeni yayınlanan kitabı “Costantinopoli” ile yeni kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi’nin resim hocası aradığı haberi etkili olmuş olabilir. Nitekim, Osman Hamdi Bey’in kurduğu ve müdür olduğu  okulda Salvatore Valeri (1856- ?) ve Pietro Bello (1830-1909) gibi İtalyan ressamlarla beraber hocalık yaptı.  De Mango, kentin Fener, Eyüp, Adalar, Büyükdere, Göksu gibi semtlerinden görünümler yapmış ve bunları daha çok Beyoğlu’nda yaşayan Avrupalılara satmıştır. Sergide  tanınan çalışmalarından “Büyükdere’de bir Sokak”, “Fenerbahçe”, Eyüp’te Sokak”, ”Bayram” ve “Kızkule’si Önünde Balıkçılar” isimli eserlere yer verilmektedir . Pera’da  Minare Sokak’taki atölyesini  1912’de Galata Saray Pasajı 11 numaraya taşıyan sanatçı daha sonra İstiklal caddesinde İzzet Bey  Apartmanı’nda ve Tepebaşı’nda Casa d’Italia’da yaşamıştır.  İstanbul’daki Società Operaia Italiana’nın üyesiydi ve tablolarını derneğin salonlarında sergiledi. Sanatçı  1911 yılında Trablus Savaşı sırasında kısa bir süre Türkiye’den ayrılmış, İstanbul’a  1912’de dönmüş ve 1930’da ölümüne kadar burada yaşamıştır.

Polonya’daki  ihtilalden kaçıp Fransaya yerleşen babanın Britanyalı bir eşle evliliğinden Nantes’ta 1850 yılında doğan  Polonyalı Josef Warnia-Zarzecki  (1850- ? )önce Varşova Güzel Sanatlar Akademisinde Gerson’dan, daha sonra Münih Güzel Sanatlar Akademisinde ise Anschütz, Barth ve Seitz adlı hocalardan resim eğitimi aldı. Resim eğitimini tamamladıktan sonra yaklaşık on yıl boyunca

Bavaria’da çalıştı. 1883 yılında Osman Hamdi Bey tarafından kurulan Sanay-i  Nefise Mektebine 1883-1915 yılları arasında resim bölümü hocası olarak atandı. Warnia-Zarzecki günlük yaşam ve portre konulu oryantalist çalışmaları ile 1901 ve 1903 yıllarında 1.ci, 2.ci ve 3.cü İstanbul Sergi’lerine katıldı. Sergide yer alan “Boğaz’da Çingeneler” adlı yapıtta birçok çalışmasında olduğu gibi, figürler arasında kendisini de dahil ediyor.

Bugüne kadar hakkında çok yazılan, hakkında kişisel sergileri düzenlenen ve Sultan II. Abdülhamid’in dört nişanla ödüllendirdiği İtalyan sanatçı, Osmanlı Saray ressamı Fausto Zonaro (1854-1929)’nun sergide 2008 yılında İstanbul’da betimlediği otoportresi dahil olmak üzere yirmibeş  eseri  yer alıyor, bunların arasında altı  başyapıtından biri olan “Bayram” tablosu Türkiye’de  ilk defa sergileniyor.   Ramazan Bayramında Tatavla’da (Kurtuluş’ta) kurulan panayırda  sanatçı daha önce “Tulumbacılar” tablosunu yaparken dostluk kurduğu tulumbacı takımı “Bayram” tablosunu hazırlayabilmesi  için Zonaro’ya poz veriyor. Sanatçı anılarında “ Davul geliyor, ardından şu ünlü zurnayı çok iyi çalan Ermeni. Oyun başlıyor ve benim yiğitler (tulumbacılar) birer birer kol kola bağlanarak diziliyor, davulun tokmağının vurmasını bekliyorlar. Ve işte yavaş, iyice çoşana kadar devinimi, hızı artan, küçük küçük adımlar, küçük küçük eğilmeler başlıyor… Resim sehpama bir buçuk metrelik güzel, beyaz bir tuval yerleştirdim.  Biraç kez gidip gelip baktım ve hızla kompozisyonuma başladım” diyor. Sanatçı diğer önemi çalışmalarında olduğu gibi, kendisini  fonda, tuvalin sağ köşesine yerleştiriyor.   “Bayram” tablosunun yanında  “Eyüp’te Çeşme Önünde Kadınlar”, “Falcı”, eski Gülhane Tıp Fakültesi Profesörü Deycke Paşa’ya ait “Salacak’tan Kızkulesi” tabloları izleyiciye ilk defa sunuluyor.  Ayrıca  2002-2009 yılları arasında İstanbul’da muhtelif sergilere giren  “Arzuhalciler”, “Küçük Su Çeşmesi, “ Boğaz Sırtlarında” ve “Dolmabahçe Kıyısında” adlı eserler de bulunuyor. Sergilenmekte olan  “Yelpaze” formundaki suluboya çalışma ise İstanbul’da İngiliz Büyükelçisi Sir Philip Currie ve eşi Lady Mary Montgomerie Currie’nin 1896’da verdikleri yemeğe katılan diplomatik konukların imzalarını taşıyor ve siyasetle sanatın yan yana geldiği, ilginç bir örnek oluşturuyor.

Doğumu Fausto Zonaro ile aynı yıl olan, 1854 İstanbul doğumlu Sarkis Diranian (1854-1908)  Meguerditch Givanian ile birlikte İstanbul’da 1875 yılında yerleşik Fransız sanatçı Emile Guillemet’nin 1874 yılında İstanbul’da açtığı  özel  resim ve desen akademisinin ilk talebeleri arasında yer aldı .

Daha sonra Paris’e yerleşip Gérome atölyesinde resim eğitimine devam etti . Daha sonra sürekli katıldığı  Salons de la Société des Artistes Français’de 1892 ve 1900 yıllarında “mention honorable”  madalyası ile onurlandırıldı.  Oryantalist eserleri nadir olan Ermeni Türk kökenli Fransız sanatçının çalışmaları Jean-Léon Gérome’un konuları ile çağrışım yapmakta ve ilk defa sergilenmektedir.

EGE’DE ÇALIŞAN SANATÇILAR

Ege bölgesi,  İstanbul’dan sonra oryantalist sanatçıların en fazla ilgi gösterdiği bölge oldu. İzmir’in liman olarak Ege denizinde merkezi konumu,  bölgenin zengin tarihi dokusu,  yumuşak iklimi ve Avrupa ülkelerine olan yakınlığı sanatçıları buraya çeken başlıca sebeplerdi.

Sergide  1855 İzmir doğumlu, Sırp asıllı,  Ovido Curtovich’in (1855-?)  İzmir konulu üç çalışması bulunuyor. Nostaljik bir akşam gecesinde “Bahribaba’dan İzmir Körfezi” ,  1910 tarihli köyde su taşıyan kız ve 1896 tarihli küplü levanten genç kız figürünü ile sanatçı doğduğu kente bağlılığını gösteriyor.  1879-1883 yıllarında Viyana Güzel Sanatlar Akademisi’nde okudu ve 1892’de Londra Royal Academy’de tabloları  sergilendi. Sanatçı hakkında fazla  bilgi olmamasına karşın uzun süre İzmir’de ile Fransa arasında yaşadığı düşünülüyor.

Ege bölgesinde gelen, oryantalist dönemin önemli isimlerinden Alexandre Gabriel Decamps (1803-1860)’nu temsilen sergide, büyüklerin nehir boyu dinlendiği, ön planda ise çocukların oyun oynadığı “Ege’den Peyzaj” isimli  bir suluboya çalışması yer alıyor.

Dönemin gezgin ressamlarından Carl Haag (1820-1915)’in suluboya çalışmaları olağanüstü kalitedeydi. Alman doğumlu sanatçı Nuremberg ve Münih sanat akademilerinde başlangiçta mimari çizim dersleri aldıktan sonra , 1847’de İngiltere’ye yerleşti. Suriye, Kudüs ve Misir’da çok sayıda suluboya gerçekleştiren Haag, sergide yer alan, İzmir’de de betimlediği 1858 tarihli “Zeybek”

konulu 2 portre suluboyası, İzmir’e 1858 yılında ilk doğu seyahatını gerçekleştirdiği sırada Suriye ve Mısır yolunda vapuru İzmir’e uğradığı sanılmaktadır. Bu iki eser dışında sanatçının Türkiye konulu başka çalışması hakkında bilgi bulunmamaktadır.

Sergilenen Ege konulu diğer iki eserin  birincisi Fausto Zonaro’nun firçasından; vapur ile İstanbul’a yaklaştığında betimlediği “Ege Sahili”, diğeri ise  imzası okunamayan  19. Yüzyıl Rus ekolünün usta bir elden çıkma, ince bir çalışma.

10 yıldır sürdürülen ve 1800-1940 zaman dilimini kapsayan 19. yüzyıl oryantalist ressam biyografi kitabı çalışmam, sürekli yeni isimlerin ortaya çıkması ile henüz tamamlanamadı. Misak-i Milli sınırlarımıza geldiği saptanan ressam sayısı 1500’e aştı,  ve giderek artacağa benziyor. Liste,  sanat pazarında ve müzayedelerde ortaya çıkan bilinmeyen eserlerin eklenmesi ile besleniyor ve önemli bir referans kaynağı durumuna geldi.

Yapılan incelemede  Ege bölgesine 77 sanatçının uğradığını görüyoruz. Bu sanatçıların  %43’ünü Fransızlar, %21’ini İngilizler, %12’sini  Alman ve Avusturyalılar  %24’ünü  ise diğerleri (İtalyan, Yunan, Hollanda, Belçika, İsviçre, Çek, Yugoslav ve ABD) oluşturuyor.  Ressamların yüzde yetmişe yakınının İzmir’e gemi ile geldiği, diğerlerinin İstanbul üzerinden Anadolu gezi programlarında, Ege bölgesinde de konakladıkları anlaşılıyor. Ege bölgesini temsilen az sayıda eser sergilenmesine karşın, bölgeye gelen  Ziem,  Frére, Roerbye gibi sanatçıların İstanbul ve diğer konulu eserleri de yer almakta.

***

Elliye yakın oryantalist sanatçının eserinin yer aldığı, yaklaşık yüz elli yıllık bir zaman dilimini kapsayan sergide, kısa biyografileri sunulan sanatçıların yanı sıra, İstanbul sergilerine katılan Jean-Baptiste-Etienne Forcade’ın (19. Yy sonu) “Boğaz Sahili”, Alman ressam Carl Wuttke’nin (1849-1927) İstanbul’u resmeden nadir yağlıboyası “Eminönü’nden Galata”, Valéry Hayette’in (19.yy sonu) “Saraylı Müzisyenler”, Paul Dominique Philippoteaux’nun (1845-?) “Yıldız Sarayı’nda Ferhan ve Seyis”, Rudolf Ernst’in (1854-1932)  başyapıtlarından sayılabilecek “Dairesinde Kadın”, 1890-1901 yıllarında İstanbul’da yaşayan eski bir papaz olan François Prieur-Bardin’in(19. yy sonu) “İstanbul Sırtlarında”, İtalyan mimar Alessandro Valeri’nin (1887-1919) sergiye mimari bir açılım getiren “Boğaz’da Villa”,  Osman Hamdi Bey ve Şeker Ahmet Paşa’nın  hocalarından Gustave Boulanger’nin (1824-1888) “Terasta Keyf”,  ünlü oryantalist Stefano Ussi’nin (1822-1901) 1874 yılında İtalya’nın Mısır Büyükelçisi Ekselans De Martino’ya armağan ettiği “Surre Alayı”, Macar sanatçı Gyula Tornai’ın (1861-1928) “Genç Arap Kadın” betimlemesi,  Peter Heinrich Lambert von Hess’in (1792-1871) Nişantaşı’nı konu eden “Bayıldım Köşkü ve Cirit Oyunu” , şair ressam olarak bilinen İngilizci peyzajcı Edward Lear’in (1812-1888) has üslubunu yansıtan çalışma “Saltanat Kayığı Geçerken”, Alman sanatçı Ferdinand Max Bredt’in (1860-1921) “Eğilen Odalık”, Kuzey Afrika temalı tabloları ile tanınan Gustave A. Guillaumet (1840-1887) ile Adolphe Yvon’un (1817-1893) 1872 tarihli “Meddah” isimli hayalı İstanbul’un yaşamından görünümler ve son olarak 1907 yılında İstanbul’a kısa bir yolculuk yapan Pointillisme’in öncülerinden Paul Signac’ın (1863-1935) “Süleymaniye” adlı tabloları, etkinliğe renk katan eserler arasında yerini buluyor.

Arkas Sanat Merkezi’nin öncülüğünde gerçekleşen ve ilk defa bu temada bir etkinliğin yer aldığı bu müstesna kentte, ileride Ege konulu çok daha fazla eserin yer alacağı nice sergiler düzenlemesi dileğiyle…

ANA KAYNAKÇA:
MAKZUME, Erol , “19. Yüzyılda Türkiye’nin Oryantalistleri” konulu yayımlanmamış biyografik kitap çalışması.
MAKZUME, Erol, “19. Yüzyıl Osmanlısında Oryantalist Ressamlar” , “Osmanlı Sarayı’nda Oryantalistler” sergi  katalogu. TBMM Milli Saraylar, Temmuz 2006 İstanbul.
MAKZUME, Erol, “İtalyan Oryantalistlerin Doğu Sevdası” , “Osman Topraklarında İtalyan Oryantalistler” sergi katalogu, TBMM Milli Saraylar, Ekim 2007 İstanbul.
BOSSAGLIA, Rossana, “İtalyan Oryantalistler”, “Osman Topraklarında İtalyan Oryantalistler” sergi katalogu, TBMM Milli Saraylar Yayınları, Ekim 2007 İstanbul.
MAKZUME, Erol, “ Turquerie’den Cumhuriyet’e:Oryantalistler”, “Batılının Doğu Sevdası” sergi katalogu, Fevziye Mektepleri Vakfı , Aralık 2009 İstanbul.
19. YÜZYILDA EFES BÖLGESİNDE ÇALIŞAN SANATÇILAR  (ayrı pencere)
ALLOM, Thomas (İngiliz, 1804- 1872)
BARRY, François P. B.  (Fransız, 1813- 1905)
BARTLETT, William Henry (İngiliz, 1809-1854)
BONNAT, Léon Joseph ( Fransız, 1833-1922)
BOWLES, R.F. ( İnmgiliz,19.yy başı )
BRANGWYN, Frank, Sir  (İngiliz, 1867- 1956)
CARELLI, Rafaele ( İtalyan, 1975-1864)
CASSAS, Louis-François (Fransız, 1756-1827)
CHENAVARD, Antoine-Marie (Fransız, 19. Yy)
CHOISEUL- GOUFFIER, Kont  (Fransız, 1752-1817)
CORSINI, Raffaele  (İtalyan, 19. Yy sonu)
COSTE,  Pascal  (Fransız, 1787-1879)
COUVELET( COUVELEY) , Adolphe (Fransız, 1805-1867)
CURTOVICH, Ovid  (Yugoslav, 1855- ? )
DADD, Richard (İngiliz, 1819-1887)
DANIELL, Edward Thomas (İngiliz, 1804-1842)
DAVIS, Edwin John  (İngiliz, 19. Yy sonu)
DECAMPS, Alexandre Gabriel  (Fransız,1803-1860)
DEROY, Auguste (Fransız, 1825-1906)
DEVEREUX, Walter Bourchier (İngiliz, 19. yy )
DIAZ de LA PEÑA, Narcisse Virgile (Fransız, 1807-1876)
ENDER, Thomas  (Avusturyalı, 1793-1875)
EYSSERIC, Joseph  (Fransız, 1860-1932)
FAMARS TESTAS, Willem de  (Hollandalı, 1834-1896)
FELLOWS, Charles Sir (İngiliz19. yy başı)
FLANDIN, Eugéne Napoleon (Fransız, 1803-1876)
FORBIN, Louis-Nicolas-Philippe-Auguste Kont (Fransız,1777-1841)
FRÉMY, Antoine-Alexandre-August  (Fransız, 1816-1885)
FRERE, Charles Théodore (Fransız, 1814-1888)
FUERSTENAU, Oscar (Çek, 1873- ?)
GARNERAY, Louis  Ambroise   (Fransız, 1783-1857)
GEIGER Peter Johann Nepomuk  (Avusturyalı, 1805-1880)
GENTZ, Karl Wilhelm  (Alman, 1822-1890)
GILLOTIN, Auguste René (Fransız, 1814-1861)
GLEYRE, Marc Gabriel Charles   (İsviçreli, 1808-1874)
GOULD, Walter  (ABD, 1829-1893)
GOUPIL-FESQUET, Frédéric  (Fransız ? – 1878)
GYSIS (GHYZIS), Nicolas (Yunanlı, 1842-1901)
HAAG, Carl (İngiliz (Alman), 1820-1915)
HARPER, Henry Andrew (İngiliz, 1835-1900)
HILAIR, Jean-Baptiste (Fransız, 1753-1822)
HUYOT, Jean-Nicolas   (Fransız, 1780-1840)
KELLOGG, Miner (Mary) Kilbourne  (ABD,1814-1889)
LABORDE, Léon Emmanuel Simon  Joseph de (Markiz) (Fransız,1807-1869)
LABOUREUR, Jean Émile (Fransız, 1877-1943)
LAURENS, Jules Joseph Augustin (Fransız, 1825-1901)
LEWIS,   John Frederick  (İngiliz, 1805 – 1876)
LOEFFLER, August (Alman, 1822-1866)
LYTRAS, Nikephoros, (Yunanlı, 1832-1904)
MARILHAT, Prosper-George Antoine (Fransız, 1811-1847 )
MARY, Benjamin  (ABD, 1792-1846)
MCKEWAN, David Hall (İngiliz, 1817-1873)
NEUVILLE, Alphonse Marie  de (Fransız, 1835-1885)
RABES, Max Friedrich  (Alman, 1868-1944)
RAFFET (RAFET), Auguste  (Fransız, 1804-1860)
RALLI, Thédore Jacques  (Yunanlı, 1852-1909)
READ, Samuel  (İngiliz, 1816-1883)
EY, Étienne  (Fransız,1789-1867)
RODIER, George (Fransız, 19. Yy sonu)
ROERBYE, Martinus Christian Wesseltoft (Danimarka, 1803-1848)
ROGERON, Gabriel (Fransız, 19.yy sonu)
SCHMIDT, Max (Alman, 1818-1901)
SCHRANZ, Joseph  (Alman 1803-1853)
SCITIVAUX DE GREISCHE, Roger de   (Fransız, 1830-1870)
SÉCHAN, Charles  (Fransız, 1803-1874)
STARCK, Julius Josephus Gaspard  (Belçikalı, 1814-1884)
STOECKLER, Emmanuel  (Çek, 1819-1893)
SWOBODA, Sandor-Alexander  (Macar-Avusturya, 1826-1896)
THOMAS, Félix  (Fransız, 1815-1875)
TOURNEMINE, Emile Vacher de (Fransız,1812-1872)
WALSH, Robert  (İngiliz, 19 yy)
WEIDENBACH, Ernst  (Alman, 1818-1882)
WEISS, Johann Rudolf  (İsviçre, 1846-1933)
WILKIE, David, Sir (İngiliz, 1785-1841)
WITTMER, Johann Michael  (Alman, 1802-1880)
WOLFENSBERGER, Johann Jakob  (İsviçre, 1797-1850)
ZIEM, Félix   (Fransız, 1821-1911)